Autor: Jan Gondowicz
-
Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy
Data wydania: 2014
ISBN 978-83-06-03366-3
-
Wydanie: papierowe
Oprawa: miękka
Liczba stron: 240
Dowiadujemy się wreszcie, dlaczego Schulzowskim boginiom towarzyszą psy, czemu konsekwentnie przedstawia on tygrysy bądź półtygrysie chimery, jakie znaczenie kryją występujące na większości rysunków wieże kościołów lub szczyty kamienic, dlaczego łoża, na których spoczywają nagie kusicielki, mają rozfalowane brzegi. Gondowicz tworzy gęstą siatkę aluzji, nawiązań, zapożyczeń, pozwalającą zrozumieć, na czym polega Schulzowska mityzacja rzeczywistości i jego koncepcja twórczości jako „odpominania” czy reminiscencji. Rewelacyjnym odkryciem, któremu zresztą – jak przyznaje Autor – pomógł przypadek, było ujawnienie, że wiele rysunków zawiera „nadwyżkę sensu”, będąca rezultatem Schulzowskiej gry z iluzją. Wystarczy po prostu odwrócić rysunek, aby to, co przedstawia, zmieniło się całkowicie, niemal jak w Przemianie Kafki (twarz chasyda staje się wizerunkiem Mefistofelesa, zaś twarz starej kobiety przekształca się w oblicze nobliwego starca). Nikt przez kilkadziesiąt lat obcowania z twórczością graficzną Schulza nie dostrzegł tych jego sekretnych praktyk rysowniczych, które stanowiły swoistą grę z iluzją. Pozostanie zasługą Gondowicza odkrycie i dokładne wyjaśnienie zagadki Schulzowego iluzjonizmu, potwierdzającego, że światem jego wyobraźni rządzi kwestionowanie wszystkiego, co „sprawdzalne i trwale osadzone w bycie”. – Janusz DeglerPaństwowy Instytut Wydawniczy, http://www.piw.pl
Trans-Autentyk. Nie-czyste formy Brunona Schulza to zbiór dziesięciu esejów Jana Gondowicza, krytyka literackiego i tłumacza, w których analizuje on kolejne tropy w twórczości niezwykłego artysty z Drohobycza. Niemal wszystkie teksty umieszczone w zbiorze były publikowane wcześniej, m.in. w takich czasopismach jak: Midrasz, Dialog, Twórczość, Kwartalnik Filmowy i Konteksty. Mimo to, eseje korespondują ze sobą i tworzą spójną, linearną pracę, odkrywającą kolejne warstwy artystycznego świata Schulza. Choć mogłoby się wydawać, że literaturoznawca skupi się przede wszystkim na pisarskim aspekcie działalności artystycznej autora Sklepów cynamonowych, to Gondowicz bada przede wszystkim symbolikę grafik Schulza. Liczne, wysokiej jakości ilustracje są dodatkowym atutem tomu.
Trans-Autentyk jest zbiorem skierowanym do osób zorientowanych w twórczości Schulza i posiadających wiedzę na temat kultury i literatury. Gondowicz nie tłumaczy podstaw, nie powiela powtarzanych wielokrotnie zdań, tylko stara się rzucić nowe światło na dzieło Schulza. Tytuł odnosi się do trzech kwestii, które, według krytyka, są najważniejsze w sztuce drohobyczanina: transu, autentyczności i przekroczenia. Każdy kolejny rozdział skupia się na innym motywie dominującym w twórczości Schulza, jednak wszystkie łączy bogaty kontekst kulturowy – odwołanie do badaczy i pisarzy, którzy albo wpłynęli na twórcę albo łączy ich z nim artystyczne podobieństwo. Autor tomu omawia takie problemy jak: rzeczywistość, materia, fetysz, pogaństwo, erotyka, dominacja czerni w grafice, inwersja w ilustracjach, próba rekonstrukcji tego, co potencjalne, kompleks ojca i psychoanaliza; nie tylko w twórczości Schulza, ale także u innych artystów. Dzięki temu udaje mu się uwypuklić to, co u twórcy Xięgi bałwochwalczej jest oryginalne, a co wynika z „ducha czasu”.
Trans-autentyk jest kopalnią znaczeń i odwołań. Mowa tu i o grafikach Goi i Kubina, i o malarstwie Füssliego i Moreau, pojawiają się tropy filozoficzne (Kant, Wittgenstein), kulturoznawcze (Barthes, Frazer), literackie (Kafka, surrealiści), nawiązania do filmowego ekspresjonizmu, mitologii, bóstw lunarnych i solarnych, Paracelsusa, a nawet, niemal dokumentalne, przedstawienie recepcji zjawiska spadających komet w XIX i na początku XX wieku. Wymienione przeze mnie tropy to zaledwie wierzchołek góry lodowej erudycyjnych odwołań, które podrzuca czytelnikowi Gondowicz. Wychodząc od twórczości Schulza, krytyk odbudowuje cały nieobecny już świat, który istniał za życia pisarza. Dzięki temu lektura Trans-autentyku, choć napisana akademickim językiem, jest intrygująca niczym dobra, oparta na faktach powieść, pełna magii, psychoanalizy, seksu, prawdziwej sztuki i filozofii. To podróż do onirycznej, nierzeczywistej krainy, równie zajmująca jak czytanie prozy Schulza. Wiedza autora, jego ciekawość świata i poczucie humoru sprawiły, że nie mogłam się oderwać od tej książki i przeczytałam ją w kilka godzin.
Eseje Gondowicza to ciekawe spojrzenie na sztukę i życie czasów międzywojennych. W Trans-autentyku czytelnik znajdzie nie tylko analizy literaturoznawcze, ale także wiele intrygujących anegdot. Choć niektóre domniemania wydają się być jedynie wytworem wyobraźni Gondowicza (np. rozmyślanie czy Schulz mógł słyszeć o skandalu z Leonem Lorią i czy ta wiedza na niego wpłynęła) to niektóre zmieniają dotychczasowy sposób postrzegania klasyki literatury. Mam na myśli fragment, w którym autor sugeruje, że Tomasz Mann podczas pisania Czarodziejskiej góry mógł inspirować się opowieścią Schulza pt. Die Heimkehr. Równie ciekawy jest aneks, w którym Gondowicz opisuje relację Julian Tuwim – Schulz. Autorzy nigdy nie poznali się osobiście, jednak bardzo cenili swoją twórczość, a Tuwim rekomendował drugiego pisarza do nagrody Wiadomości Literackich. Gondowicz porównuje utwory obu artystów i znajduje wiele wspólnych motywów, np. ptaki, manekiny czy utajnione życie przedmiotów. Niezwykle ciekawa jest też opowieść o wizycie Tuwima w Drohobyczu opowiedziana z trzech różnych punktów widzenia: Schulza, Antoniego Słonimskiego i Adolfa Nowaczyńskiego.
Trans-autentyk na pewno nie jest podręcznikiem, który przybliży laikowi postać Brunona Schulza. To wynik wieloletnich badań skierowany do innych literaturoznawców lub wielbicieli „wiedzy tajemnej”. Doskonała propozycja dla osób zafascynowanych „lewą stroną realności” i szukających w książkach (także naukowych) czegoś więcej niż opowiadanie historii i niemal dokumentalne przedstawienie zdarzeń.
