Autor: Sheila Fitzpatrick
-
Tłumaczenie: Karolina Iwaszkiewicz
Wydawnictwo: Czarne
Seria wydawnicza: Historia
Data wydania: 2017
ISBN: 978-83-8049-475-6
-
Wydanie: papierowe, epub
Oprawa: twarda
Liczba stron: 416
Żaden dyktator nie działa sam. Sam nie rządził nawet Stalin. Od lat dwudziestych do jego śmierci towarzyszył mu zespół doradców, którego skład prawie się nie zmieniał, jednak jego członkowie nie mogli czuć się bezpieczni, widząc, jak ofiarami czystek padają krewni i zaufani podwładni dyktatora. Strach towarzyszył im nieustannie, a terror mógł wymknąć się spod kontroli. Sheila Fitzpatrick przedstawia postaci dobrze znane i te, o których dziś niewielu już pamięta. Ławrientij Beria, szef NKWD, który niedługo po śmierci Stalina został oskarżony przez resztę kręgu zaufanych o szpiegostwo i wkrótce rozstrzelany. Wiaczesław Mołotow, który – mimo że jego żona została aresztowana i wydalona z Rosji – nigdy nie przestał być lojalny wobec partii i jej przywódcy. Grigorij Ordżonikidze, który zajmował się przemysłem ZSRR, Andriej Andriejew, który podróżując do miejsc zsyłek, słuchał Beethovena na przenośnym gramofonie, i Nikita Chruszczow, który po śmierci Stalina nie tylko zajął jego miejsce, ale też odciął się od niego słynnym referatem wygłoszonym na XX Zjeździe KPZR. Portrety współpracowników Stalina noszono w pochodach pierwszomajowych obok jego portretu, a nazwiskami nazywano miasta, fabryki, kołchozy i instytucje kultury w całym kraju. Ale potem przyszła destalinizacja, jeszcze później – pierestrojka. Miasto Mołotow znów stało się Permem, Woroszyłowgrad Ługańskiem, a Żdanow Mariupolem. Kujbyszew, który w trakcie II wojny światowej pełnił funkcję tymczasowej stolicy, wrócił do nazwy Samara. W atlasach zostali tylko Kalinin i Kirow, zapewne przez przeoczenie. Kirow zachował miasto i obwód kirowski. Kalinin stracił wprawdzie Twer na zachodzie kraju, ale zachował Kaliningrad. Nazwiska Stalina nie da się wymazać z pamięci, ale jego towarzyszy następne pokolenia nie będą już pewnie pamiętać z opisu wydawcy
Jedną z centralnych postaci historii w XX wieku był niewątpliwie Józef Stalin. Podobnie jak inne znaczące, a zarazem kontrowersyjne postacie przyciąga on nieustannie uwagę badaczy, co skutkuje powstaniem kolejnych poświęconych tej postaci prac. W książce Sheili Fitzpatrick na pierwszy plan wysuwa się nie sam Stalin, a jego współpracownicy, ludzie którzy od lat dwudziestych znajdowali się w elicie władzy w ZSRR i należeli do najbliższego kręgu współpracowników Stalina: Mołotow, Kaganowicz, Ordzhonikidze, Kalinin, Woroszyłow, Mikojan, Andriejew, Kirow i Kujbyszew. W efekcie wielkiej czystki do tego grona dołączyli także Żdanow, Chruszczow, Malenkow i Beria.
Autorką omawianej monografii jest australijska historyczka Sheila Fitzpatrick. Skończyła ona studia w Melbourne, a doktorat uzyskała w Oxfordzie. Przez wiele lat wykładała na Uniwersytecie w Chicago. Jest ona przedstawicielką tzw. rewizjonistów, którzy postulują zerwanie z interpretowaniem historii ZSRR przez pryzmat zimnowojennej poetyki. Po omawianej pozycji widać to wyraźnie. Można wręcz zauważyć tu pewną sympatię do współpracowników Stalina, widoczną np. w sposobie budowy przez autorkę narracji.
Książka oparta jest na bogatej bazie źródłowej, dokumentach, które udostępniono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Znajdujemy tu archiwalia dotyczące większości ówczesnych przywódców ZSRR: Stalina, Mołotowa, Kaganowicza, Mikojana, Malenkowa, Woroszyłowa, Ordżonikidzego, Kalinina, Kirowa, Andriejewa i Wozniesienskiego. Dzięki temu autorka mogła spojrzeć trochę inaczej na przywódców ZSRR i sprostować wiele utartych sądów. Przedstawia ona przywódców ZSRR jako swego rodzaju krąg towarzyski. Grupę, która początkowo skupiała osoby o silnych więzach społecznych, zadzierzgniętych jeszcze podczas wojny domowej. Część z nich pochodziła z Kaukazu (Stalin, Ordżonikidzego, Mikojan), inni działali podczas wojny domowej na południu (jak Kirow czy Woroszyłow). Nie tylko razem pracowali, ale też wspólnie spędzali wolny czas. Dlatego autorka nie tylko koncentruje się na ich udziale w polityce, ale też na życiu osobistym. Jest to o tyle ciekawe, że młodzi rewolucjoniści byli dosyć dalecy od konwencjonalnej, mieszczańskiej moralności. Partnerki owych polityków często były dość mocno wyemancypowane i np. zdarzały się w tej grupie otwarte związki. Ciekawe jest w tym kontekście pojawiające się w książce przypomnienie jak bardzo bolszewicy zapatrzeni byli w przykłady zaczerpnięte z rewolucji francuskiej, w upadek jakobinów. Autorka zwraca uwagę na częstotliwość kontaktów poszczególnych członków elity ze Stalinem, która nie zawsze zgodna jest z tym jak sowietolodzy opisywali układ sił w radzieckiej elicie.
W książce obserwujemy więc jak w czasach wielkiej czystki więzy w zgranej grupie współpracowników w drugiej połowie lat dwudziestych uległy rozluźnieniu. Już wcześniej, kiedy poszczególni członkowie biura politycznego WKP(b) zaczęli odpowiadać za konkretne dziedziny, szybko zaczęli stać na straży interesów tylko swoich resortów. W czasie wielkiej czystki krąg Stalina uszczuplił się o kilka osób (zabrakło np. Ordżonikidzego, Kujbyszew czy Kirowa). Bardzo ciekawe są obserwacje autorki na temat tego kto z członków biura politycznego WKP(b) został stracony podczas wielkiej czystki – głównie ci, którzy nie należeli do najbliższego kręgu towarzyszy Stalina, nie mieszkali w Moskwie, a jedynie regularnie uczestniczyli w posiedzeniach biura politycznego. Przede wszystkim dotyczyło to bolszewików z Ukrainy (jak Kosior czy Czubar). Autorka słusznie zwraca uwagę, że zamordowanie Kirowa nie oznaczało jeszcze, że był on bardziej liberalniejszym i bardziej skłonnym do kompromisu bolszewikiem niż Stalin. Wskazuje ona na szansę, jaką otrzymał Bucharin na wyjazd z ZSRR i pozostanie na emigracji. Z tej szansy jednak nie skorzystał, co jak wiadomo skończyło się dla niego bardzo źle. Autorka nie jest także admiratorką Trockiego i wskazuje, że często zapomina się o radykalności jego poglądów. Bardzo ciekawe są zawarte w książce obserwacje na temat tego jak Stalin stopniowo wykluczał pewnych członków biura politycznego WKP(b). Oprócz zwykłych posiedzeń tego ciała, organizowane były nieformalne obrady, z których wykluczano celowo część członków. Wyłączenie z tego poufnego i nieformalnego kręgu było wstępem do izolowania takiego człowieka, a następnie jego ostatecznego usunięcia.
W końcu lat czterdziestych ten najbliższy wodzowi krąg władzy był wyraźnie podzielony na grupy frakcyjne, co doprowadziło do rozbicia jednej z nich, której liderem był Żdanow. Obserwujemy udział tej grupy w walkach frakcyjnych po śmierci Stalina, aż po nieudany pucz przeciw Chruszczowowi, który doprowadził do usunięcia większości z nich z ówczesnego biura politycznego.
Trzeba jednak także zaznaczyć, że w książce tej zawarła autorka także poglądy co najmniej kontrowersyjne. Nie jest ona np. przekonana o roli Stalina w zamordowaniu Kirowa. Nie ma jednak chyba na taką tezę dowodów. Zbyt mało miejsca autorka poświęciła także okolicznościom śmierci Ordżonikidze. Jak wiadomo, nie są one do dzisiaj jasne. Zbyt szkicowo potraktowała zmiany, jakie wprowadzał Stalin pod koniec życia, kiedy zastąpiono małe biuro polityczne liczniejszym prezydium WKP(b). Jeśli autorka umieszcza w swojej książce kontrowersyjne hipotezy, to jednak mocniej powinna je udowadniać. To jest pewien minus tej interesującej monografii.
Książka jest ciekawa. Pokazuje mechanizmy funkcjonowania grupy współpracowników Stalina. Skupia się nie na opisie polityki, a próbie opisania jak funkcjonowała ta grupa ludzi, jak wyglądały między nimi codzienne relacje. Książkę przyjemnie się czyta. Jeśli ktoś interesuje się historią ZSRR i dziejami burzliwego XX wieku , to z pewnością powinien zajrzeć do tej pracy.
