Autor: Tomasz Wiślicz
-
Wydawnictwo: Universitas
Data wydania: 2020
ISBN: 978-83-242-3642-8
-
Wydanie: papierowe
Oprawa: miękka, ebook
Liczba stron: 274
Dziewiątego czerwca 1755 roku połączony sąd zamkowy i wójtowski miasta Drohobycza skazał Zelmana Wolfowicza na karę śmierci przez powieszenie za liczne defraudacje i oszustwa oraz ucisk mieszkańców starostwa. Zelman, formalnie pełniący funkcję faktora starościny Doroty Tarłowej i arendarza miejscowych salin, podporządkował sobie całe starostwo i przez kilkanaście lat zarządzał nim w sposób despotyczny, konfliktując się zarówno z mieszczanami drohobyckimi, jak i ze społecznością żydowską, z której się wywodził.Według dokumentów sądowych Zelman, oprócz gospodarczej eksploatacji dóbr, miał także rozpijać poddanych, bić i terroryzować mieszczan, fałszować miary i zapisy w księgach sądowych. Narastająca czarna legenda przypisywała mu uwiedzenie starościny, korzystanie z pomocy czarownic, zamachy na życie swoich nieprzyjaciół, a po śmierci – zamianę w upiora. Podobno jeszcze u schyłku XIX wieku okoliczne chłopki straszyły Zelmanem niegrzeczne dzieci.
Kim był Zelman i czy rzeczywiście zasłużył sobie na opinię zbrodniarza i krwiopijcy? Jak wytworzyła się jego późniejsza legenda? Co jego przypadek może powiedzieć o rzeczywistości społecznej osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej? z opisu wydawcy
W 1755 roku na karę śmierci przez powieszenie został skazany Zelman Wolfowicz. Zarzucano mu oszustwa, ucisk, korupcje, przemoc, rozpijanie chłopów, fałszowanie miar i wag. Oskarżony od 1728 roku był faktorem starosty drohobyckiego Stanisława Chomętowskiego. Po jego śmierci starostwo drohobyckie znalazło się w rękach wdowy po nim Dorota Chomętowska (Tarło), która zarządzała nim do 1753 roku. Zelman Wolfowicz dosyć szybko znalazł się w jej otoczeniu, był jej faktorem. W latach 1730-1752 Zelman Wolfowicz stał na czele kahału w Drohobyczu. Po przejęciu starostwa drohobyckiego przez Wiesława Rzewuskiego nastąpił upadek nielubianych administratora, przeciw któremu występowała opozycja w kahale, oraz miejska elita Drohobycza. W 1755 został skazany na śmierć i utratę majątku. Wyroku jednak nie wykonano, zadowolono się zapłaceniem wysokiego okupu. Zelman resztę życia spędził pozbawiony wolności, w klasztorze karmelitów, przy okazji ochrzcił się. Zmarł przed 13 maja 1757 roku.
Zelman Wolfowicz jest bohaterem najnowszej książki Tomasza Wiślicza, znanego badacza nowożytnej mentalności, profesora IH PAN znanego z takich dzieł jak: Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku (Warszawa 2001), czy Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII-XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia (Wrocław 2012). Praca składa się z trzech części: Zalman Ben Ze’ev, czyli próba biografii, Jędrzej Obaczyński, czyli legenda, oraz Zelman Wolfowicz, czyli model funkcjonowania społeczności lokalnej. Książka zawiera również bardzo obszerny aneks, w którym przytoczone zostały źródła.
W pierwszym rozdziale autor rekonstruuje życie bohatera książki na podstawie dokumentów. Ta część książki jest ciekawa, choć nie najciekawsza w tej książce. Jest ona podstawą, punktem wyjścia dla dwóch kolejnych. Pierwszy z nich dotyczy kształtowania się „legendy” Zelmana Wolfowicza. Autor śledzi rozwój opowieści o tym bohaterze w pracach historycznych w XIX i XX wieku, w tradycji polskiej, żydowskiej i ukraińskiej. Zelmanowi przypisywano romans z Dorotą Chomętowską (którą przy tej okazji odmładzano), postrzegano go jako upiora-wampira, którego zwłoki miano zbezcześcić, opisywano jego postać przez pryzmat antysemickich stereotypów. Możemy śledzić jak kolejni autorzy tworzyli nowe fakty, rozwijali narrację. Zjawisko jest dosyć banalne, prowadząc badania historyczne, tworzymy pewne narracje, które równie dobrze można dekonstruować tak jak przekazy źródeł. Zjawisko to było jeszcze istotniejsze, w czasach kiedy metodologia historii dopiero się rodziła. Autor stawia pytanie na ile postać Zelmana trwała w lokalnej społeczności, a na ile została ona wynaleziona w XIX wieku, dziesięciolecia po śmierci samego Wolfowicza. Wreszcie trzeci rozdział wychodząc od postaci historycznego Zelmana Wolfowicza wpisuje się w dyskusję dotyczącą funkcjonowania I Rzeczpospolitej stosunków społecznych, czy struktur władzy. Autor omawiając karierę Zelmana zadaje prowokujące pytanie:
„Jak to było w ogóle możliwe?”. W jaki sposób „,kuśnierz z ubogiej i podłej kondycyi żydowskiej urodzony” mógł dojść do takiego znaczenia, władzy i majątku w systemie społecznym przedrozbiorowej Rzeczypospolitej? Jeśli będziemy patrzeć na społeczeństwo szlacheckiej Rzeczypospolitej przez pryzmat niewzruszonych podziałów stanowych i społecznej izolacji grup etnicznych lub religijnych, to Zelman Wolfowicz jawi się jako jaskrawy wyjątek zaburzający sztywną strukturę społeczeństwa przednowoczesnego.
Zwraca on uwagę na podobne przypadki karier. Klienci magnatów mimo dosyć skromnego pochodzenia mogli się wybić dzięki ich protekcji. To bardzo ciekawy wątek, który pokazuje, że dzieje społeczne I Rzeczpospolitej były bardziej skomplikowane, niż się często wydaje (tak jak jest to w syntezie Leszczyńskiego).
Praca jest ciekawa. Nie tylko dla prześledzenia kariery ubogiego kuśnierza, który w imieniu Doroty Chomętowskiej-Tarło zarządzał starostwem, ale także dlatego że ilustruje ona nowe metodologie historyczne – przede wszystkim to do czego może służyć mikrohistoria.
