Doświadczenie dwóch totalitaryzmów. Interpretacje

Redakcja: prof. Paweł Kaczorowski, prof. Marek Kornat, dr Joanna Lubecka, prof. Piotr Madajczyk

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Wydawnictwo: Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego
  Data wydania: 2018
  ISBN: 978-83-9481133-9-0
• Wydanie: papierowe
  Oprawa: miękka ze skrzydłami
  Liczba stron: 432

Książka zawiera eseje naukowe uczestników seminarium, w ramach którego dwunastu uczonych przygotowało autorskie interpretacje kluczowych elementów polskiego doświadczenia dwóch totalitaryzmów. Członkowie grupy badawczej, której prace organizowało czworo opiekunów naukowych, reprezentowali wrażliwości i metody badawcze charakterystyczne dla rożnych dyscyplin: historii i historii idei, politologii, filozofii politycznej, literaturoznawstwa, socjologii czy prawoznawstwa.Instytut Pileckiego, https://instytutpileckiego.pl/pl/aktualnosci/13071/

Trzymam w ręku książkę ważną; książkę, która raczej nie ma poprzedniczki a szkoda, bo temat jest naprawdę interesujący i istotny, szczególnie w tej części Europy, która doświadczyła obu form totalitaryzmów – nazistowskiego i sowieckiego. Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami postawił przed sobą misję i zadanie gromadzenia, opracowywania i popularyzowania wiedzy o totalitaryzmach, w szczególności poprzez udostępnianie osobistych relacji osób, które ich doświadczyły.

Doświadczenie dwóch totalitaryzmów jest pracą syntetyczną przybliżającą dorobek Ośrodka, zbiorem esejów powstałych na podstawie zebranych źródeł, a w końcu pracą teoretyczną na temat władzy totalitarnej jako zjawiska.

Doświadczenia totalitaryzmów mieszkańców Europy Środkowej i Wschodniej są inne niż mieszkańców Europy Zachodniej, ponieważ doświadczenie mieszkańca wschodu było doświadczeniem dwóch totalitaryzmów, specyfika okupacji niemieckiej w Polsce była inna niż na Zachodzie. U źródeł książki stoją oczywiście osobiste, indywidualne doświadczenia osób, które doświadczyły totalitaryzmu – o czym wspominałem już wcześniej – jednakże książka odchodzi na chwilę od jednostkowego postrzegania zjawiska i jego objawów, oddala się nieco od perspektywy jednostkowej, aby przyjrzeć się zagadnieniu z dystansu i ująć je całościowo.

Trudności, które do tej pory spotykały badaczy (przynajmniej w Polsce) były natury politycznej. O ile o nazistach i okupacji niemieckiej można było pisać, to badania nad systemem komunistycznym przez dekady były w zasadzie zabronione, a wizja oficjalna historii była wizją nie tyle nawet rozmytą, co zafałszowaną. Po 1989 roku nauka stanęła przed szansą na uzupełnienie tych braków i właściwie od razu rozpoczęła pracę nad totalitaryzmem spod znaku czerwonej gwiazdy, jednakże wciąż nie powstawały prace komparatystyczne. Problem z totalitaryzmem sowieckim był (jest?) jednak nie tylko w tym, ze przez długi czas nie można było o nim pisać. Wynika on też z faktu, że doświadczenie totalitaryzmu nazistowskiego związane jest z wojną i okupacją, system sowiecki natomiast trwał jeszcze długo po wojnie.

Problem w systematyzacji wiedzy o totalitaryzmach zaczyna się już na początku – jest nim sama definicja. Bo czy totalitaryzm jest możliwy do zdefiniowania? Czy jest on częścią albo odmianą jakiegoś innego, wcześniej opisanego zjawiska i da się je opisać znanymi już pojęciami czy też jest całkiem nową jakością, odrębną od innych, wcześniej istniejących ustrojów społecznych i politycznych? Czy cechy definiujące totalitaryzm są uniwersalne? Czy w każdym systemie totalitarnym cechy te są podobnie hierarchizowane, czy występują z podobną intensywnością? W końcu czy istnieje „polska” specyfika ustroju totalitarnego. To są zagadnienia, które są fundamentalne dla samego rozpoczęcia prac nad naturą zagadnienia, jednak jeśli się przez chwilę nawet nad nimi zastanowić, to widać, że same podstawy sprawiają wiele kłopotów badaczom. A to dopiero początek, pierwszy rozdział i zaledwie wstęp do pozostałej części książki.

Pierwszą częścią książki będzie zatem próba przeniknięcia i zgłębienia totalitaryzmu jako zjawiska, jego nazwania, określenia jego cech charakterystycznych, granic. Druga część skupia się już na części bardziej praktycznej, na doświadczeniach społeczeństw dotkniętych taką czy inną (oczywiście tutaj najczęściej będzie to totalitaryzm brunatny i czerwony), rekonstrukcją dotychczasowej refleksji nad problemem wybranych polskich myślicieli a także recepcji wybranych zbrodni tych systemów w świetle międzynarodowego prawa. Część trzecia i ostatnia traktuje o sprzeciwie wobec władzy totalitarnej. Co ciekawe Wojciech Rechlewicz w swoim eseju sięga do dorobku Czesława Miłosza i jego refleksji o mechanizmie zniewalania umysłów. Wspominam o tym, ponieważ jestem wielbicielem twórczości naszego noblisty ale też chcę zwrócić uwagę na to, że Doświadczenie dwóch totalitaryzmów jest pracą interdyscyplinarną. Przybliża dorobek nie tylko historyków ,ale także socjologów, politologów, literaturoznawców i filozofów. Jest to z całą pewnością książka wartościowa, po którą warto sięgnąć. Co także istotne – Instytut Pileckiego przeciera szlaki nowemu tematowi badań.