Autor: Hans Belting
- Tłumaczenie: Tadeusz Zatorski
Tytuł oryginału: Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst (1990)
Seria/cykl wydawniczy: Epoka obrazu
Wydawnictwo: Słowo/obraz terytoria
Data wydania: 2010
ISBN 978-83-7453-006-4
- Wydanie: papierowe
Oprawa: zintegrowana
Liczba stron: 720
Monumentalna, bogato ilustrowana praca ukazująca sposób w jaki religia zdeterminowała dzisiejsze rozumienie obrazu. Według Beltinga erę sztuki poprzedzała era obrazu, trwająca od późnego antyku po wczesny renesans. Obraz traktowano wówczas jako przedmiot kultu, związany z konkretnym miejscem, reprezentujący lokalny kult lub autorytet, mający moc aktywnego działania (płacz, uzdrawianie, a nawet przemieszczanie się). Belting przedstawia historię obrazu kultowego wolną od uproszczeń nowożytnej estetyki i średniowiecznej teologii. Poruszane przez niego problemy są ważne również dlatego, że w Polsce kult obrazów jest wciąż żywym doświadczeniem, a nie tylko przedmiotem naukowej rekonstrukcji. Słowo / Obraz Terytoria, http://terytoria.com.pl/ksiegarnia,tytuly,736.html
Hans Belting należy do najciekawszych, choć kontrowersyjnych historyków sztuki. Przede wszystkim interesuje się on sztuką średniowieczną i renesansową. Spośród jego prac w Polsce wydano do tej pory dwie: recenzowaną, oraz Antropologię obrazu, szkice do nauki obrazu (Kraków 2012). Belting jest zwolennikiem radykalnej przemiany paradygmatu historii sztuki, analizowania jej przez pryzmat współczesnych teorii humanistycznych. Według niego nie można abstrahować od kontekstu społecznego, historycznego i politycznego, w jakim obrazy czy rzeźby powstawały. W ich analizie nie wolno pomijać ich funkcji. To dlatego Belting wieszczy koniec historii sztuki (Ende der Kunstgeschichte), którą ma zastąpić historia mediów (Mediengeschichte), historia obrazowania (Bildgeschichte). Ten nowy paradygmat pisania o sztuce Belting z powodzeniem stosuje w monografii poświęconej ikonom. Świadomie podkreśla, że zajmuje się dziejami obrazów, a nie sztuki, gdyż w średniowieczu obrazy były przedmiotem kultu, a nie były tworzone dla zaspokojenia estetycznych wrażeń.
Przez wieki ikony praktycznie nie były znane w Europie Zachodniej. Dopiero w końcu XIX wieku zostały one ponownie odkryte. Nie lepiej było u nas. Mimo, że nasza kultura znajduje się pomiędzy wschodem a zachodem, a najsłynniejszy polski obraz religijny, czyli Matka Boska Częstochowska jest przecież ikoną, wokół której narosły tradycyjne wobec wschodnich ikon legendy. Niestety większość słynnych ikon nie przetrwało próby czasu. Wielokrotnie planowo niszczono je z powodów religijnych. Część z nich uległy zniszczeniu podczas ikonoklazmu w Bizancjum, inne w świecie arabskim. Ikony z Hagia Sophia uległy destrukcji po zdobyciu Konstantynopola przez Turków i zamianie świątyni w meczet. Także na zachodzie Europy były one niszczone. Tak słynny Mandylion przepadł podczas rewolucji francuskiej, a Veronica znikła po zdobyciu Rzymu przez armię Karola V. Tym bardziej tematyka tej książki jest ciekawa.
Książka podzielona jest na 20 rozdziałów, które można pogrupować w trzy części. Pierwsza z nich dotyczy relacji pomiędzy ikonami a sztuką antyczną. Autor zastanawia się pomiędzy związkami między przedstawieniom bogów, cesarzy czy portretom funeralnym a genezą sztuki chrześcijańskiej. W końcu ikoniczne przedstawienie Jezusa w sztuce niepokojąco przypomina przedstawienia Zeusa. Zauważali to sami chrześcijanie w późnym antyku, w jednym z tekstów hagiograficznych odnajdujemy opowieść jak malarz został ukarany ślepotą, za malowanie Chrystusa na wzór naczelnego boga greckiego panteonu. Belting omawia tzw. obrazy acheiropoietos, czyli „nieuczynione ludzką ręką”. Druga część książki poświęcona jest funkcji obrazy w Bizancjum. Omówione są tworzenie teologii ikon podczas ikonoklazmu, ich kultowi w Konstantynopolu i Wenecji, rywalizacji w postrzeganiu konkretnych ikon jako prawdziwych portretów Chrystusa, tworzenia wokół nich legend, ikonostasu i roli obrazów w liturgii i pobożności prywatnej, czy związków pomiędzy retoryką a ikonami nowego rodzaju z XI-XII wieku, które malowniczo zostały nazywane „malarstwem obdarzonymi duszą”. Wreszcie ostatnie rozdziały dotyczą ikon w Europie zachodniej i przemiany podejścia do obrazów w późnym średniowieczu. Możemy więc czytać o obrazach i relikwiach na średniowiecznym zachodzie, napięciu pomiędzy normą a swobodą, importom ikon ze wschodu tak w Italii, jak w Europie Północnej (w tym Czechom i Polsce), madonnom sienieńskim, prywatyzacji przekazu zawartego na obrazach i kryzysu postrzegania obrazu w końcu średniowiecza, który doprowadził do powstania obrazu jako sztuki, kiedy Kultbild obraz kultowy – ikona, czyli reprezentacja świętości została w Europie Zachodniej zastąpiona przez Kunstbild obraz artystyczny, który świadomie ukazuje siebie jako medium. Książka jest bardzo bogato ilustrowano. Zamykają ją świadectwa literackie dotyczące funkcji ikon.
Książka nie jest pozbawiona pewnych wad. Jej autor nie jest specjalistą od historii antycznej i Bizancjum. W związku z tym czasami popełnia on proste błędy (np. twierdził, że Konstantyn Wielki uczynił chrześcijaństwo oficjalną religią państwa rzymskiego). Jego wiedza o dziejach relikwii też czasami nie jest najlepsza. Autor powinien też poświęcić więcej miejsca ikonom na wschodzie po upadku Bizancjum. Z całą jednak pewnością należy polecić ją czytelnikom. Książka pokazuje nową perspektywą badawczą. Kompetentnie omawia ona związki pomiędzy literaturą a sztuką. Pokazuje jak dziś powinno się pisać o obrazach.
