Autor: Julia M.H. Smith
-
Tłumaczenie: Aleksandra Czwojdrak
Tytuł oryginału: Europe after Rome. A New Cultural History 500–1000
Wydawnictwo: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Data wydania: 2008
ISBN 978-83-233-2595-6
-
Wydanie: papierowe
Oprawa: miękka
Liczba stron: 353
Pięćset lat, które nastąpiły po upadku Cesarstwa Rzymskiego, wciąż uważa się za „ciemne wieki” dziejów Europy, zdominowane przez barbarzyńskich najeźdźców, przesądy i walkę o przetrwanie. Julia Smith rozprawia się z tym wizerunkiem, ukazując okres niezwykłego ożywienia i różnorodności kulturowej. Przedstawia nam ludzi ze wszystkich warstw społecznych, od niewolnika po cesarza, a dzięki przeogromnemu zasobowi materiałów źródłowych pozwala im mówić własnymi słowami.Europa po Rzymie prezentuje wyrazisty obraz codziennego życia i pracy, społeczeństwa, religii i kultury. Dzięki tej książce możemy zobaczyć, jak kształtowały się relacje i więzi łączące mężczyzn i kobiety, władców i poddanych, kapłanów i lud.informacja wydawcy
Dynamiczny rozwój badań prowadzonych nad wczesnym średniowieczem wymusza na czytelnikach zainteresowanych tym okresem (o profesjonalnych badaczach nie wspominając) nieustanne śledzenie nowości wydawniczych. Jedne z nich przynoszą ustalenia cząstkowe, inne zaś kreślą ogólną panoramę zachodzących ówcześnie zjawisk społecznych, politycznych, kulturowych lub ekonomicznych. Rolą tych ostatnich jest nie tylko podsumowanie dotychczasowych badań, ale niekiedy zdarza się również, że przynoszą nowe impulsy badawcze i inspirują kolejne pokolenia autorów. Niewątpliwie do tej ostatniej kategorii należy opracowanie autorstwa Julii M.H. Smith pt. Europa po Rzymie. Historia kulturowa lat 500–1000, prezentujące przemiany cywilizacyjne zachodzące na Starym Kontynencie po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.
Przyjęty przez autorkę zakres chronologiczny pracy obejmuje w przybliżeniu lata 500–1000, choć niejednokrotnie zdarza się jej nawiązywać do procesów i wydarzeń zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych, co w kontekście ewolucyjności opisywanych zjawisk jest w pełni uzasadnione. Zastanawia mnie natomiast kryterium przyjęcia dość specyficznego zakresu geograficznego, albowiem trudno znaleźć w tym względzie logiczne wytłumaczenie. Początkowo mogłoby się wydawać, że Smith objęła analizą terytoria wchodzące niegdyś w skład Cesarstwa Rzymskiego, ale bardzo szerokie uwzględnienie Irlandii oraz – w mniejszym zakresie – Szkocji zadaje kłam takiemu domniemaniu. Gdyby chodziło o całą Europę, to dlaczego na tak głębokim marginesie znalazły się: Skandynawia, Bizancjum i Europa Wschodnia? Odpowiedzi na to pytanie nie stanowi przecież zakres rozprzestrzeniania się cywilizacji łacińskiej. Wydaje się więc, że dobór wynikał z osobistych preferencji autorki, względnie z ograniczeń językowych, których ofiarą niejako tradycyjnie padła Słowiańszczyzna.
Nawet przy uwzględnieniu wpływu władztwa Karolingów na zachodzące we wczesnym średniowieczu przemiany kulturowe otrzymanemu obrazowi daleko jest do jednolitości, choć częścią wspólną pozostaje dojmujące poczucie niepewności cechujące mieszkańców Europy, jak również triumfalny pochód chrześcijaństwa. Bardzo interesująco wypada w tym kontekście analiza głównych idei, zarówno religijnych, jak i świeckich, choć częstokroć pozostawały one ze sobą w ścisłym związku. Warto w tym kontekście sięgnąć po opracowania Geoffrey’a Koziola i Philippe’a Buca, które w istotny sposób uzupełniają (ze zrozumiałych względów) dość ogólny obraz nakreślony przez Smith. W odróżnieniu od wspomnianych autorów opisała ona jednak bardzo interesujące zjawisko, a mianowicie kształtowanie się symbolicznego znaczenia Rzymu, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla świata duchowego i stosowanej tytulatury politycznej. Kwestia legitymizacji władzy, jakkolwiek opisana w jednym z ostatnich rozdziałów, również ma w tym kontekście istotne znaczenie, nie wyłączając tworzenia „tradycji wynalezionej” przybierającej postać mitów etnogenetycznych, często projektowanych na użytek konkretnego władcy. Warto nadmienić, że polski czytelnik może skonfrontować punkt widzenia Smith np. z zawartością klasycznej już książki Benedykta Zientary pt. Świt narodów europejskich. Powstawanie świadomości narodowej na obszarze Europy pokarolińskiej.
Wielość podjętych wątków przyprawia o zawrót głowy, choć autorce udało się zachować zaskakującą spójność wywodów. Uzupełnienie ich o liczne mapy, schematy i wykresy pozwala lepiej zrozumieć prezentowane zagadnienia, nawet jeśli zazwyczaj odnoszą się do ograniczonych obszarów. Bardzo dobrym pomysłem okazało się scharakteryzowanie ówczesnego środowiska życiowego, w skład którego wchodziły czynniki naturalne oraz społeczne. Pozwoliło to naszkicować swoisty rytm życia i śmierci, podlegający ewolucji powodowanej głównie impulsami politycznymi. Smith zwróciła uwagę na środki prowadzące do kształtowania statusu społecznego i związane z nim uwarunkowania, kulturowe postrzeganie płci, budowanie poczucia tożsamości, różne typy więzi społecznych, pojmowanie honoru, prawo (w tym stosunek do problemu wróżdy rodowej), redystrybucję zasobów (w tym dary i alimentację)… Uzyskany przez nią obraz przenikających się na różnych poziomach sieci relacji dowodzi dużej dojrzałości naukowej, gdyż nałożenie na siebie kolejnych warstw, nie należących często do kategorii kultury materialnej (komunikacja, wierzenia, praktyki magiczne, wiedza o świecie i wyobrażenia o zaświatach) pozwala odrzucić uproszczony obraz dominujący w publikacjach podręcznikowych i zastąpienie go nieporównywalnie bardziej plastyczną, a zarazem niejednoznaczną wizją.
Nie mogło przy tym zabraknąć porcji informacji z zakresu kultury materialnej, które nie stanowią jednak tematu samego w sobie, lecz zostały umiejętnie wplecione w szerszy kontekst wywodów, np. dotyczących duchowości. Autorka skupia się przede wszystkim na mentalności i jej składowych, nawet jeśli szeroko opisuje takie kwestie, jak np. faktory mające wpływ na umieralność. Widać też w jej pracy wpływ przedstawicieli nurtu zajmującego się formami komunikacji społecznej, a to ze względu na poświęcenie znacznej części książki używanym językom (kryterium podziału nie stanowi wyłącznie geografia, ale także przynależność do danych warstw), piśmienności i gestom. Bardzo ciekawie wypada w tym kontekście wątek „języka władzy”.
Recenzowana książka ukazała się w ramach stworzonej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego serii Historiai, która zdążyła już wyrobić sobie odpowiednią markę. Profesjonalny przekład, poziom edytorski i redakcja naukowa stanowią gwarancję godnego wydania tej jakże potrzebnej pracy.
Oczywiste jest, że Europa po Rzymie nie wyczerpuje pełnego spectrum zagadnień odnoszących się do wczesnego średniowiecza, ale ponad wszelką wątpliwość stanowi świeży powiew na rynku wydawniczym, mogący zaowocować poszerzeniem wyobraźni historycznej czytelników. Smith nie oferuje prostych odpowiedzi, zmuszając odbiorcę do wypracowania własnych refleksji i prowadzenia dalszych studiów w interesującym go zakresie. Takie książki bywają na wagę złota i oby jak najwięcej trafiało ich do rąk polskich czytelników.
