Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu

Autor: Ewa Wipszycka 

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Wydawnictwo: Tyniec wydawnictwo Benedyktynów
  Seria: źródła monastyczne
  Data wydania: 2018
  ISBN: 978837547599
• Wydanie: papierowe, epub
  Oprawa: miękka
  Liczba stron: 561

Bohaterem głównym tej książki jest kościół instytucjonalny czy hierarchiczny – jak kto woli. Oczywiście są w mojej książce rozdziały i podrozdziały, w których zajmuję się problemami nie należącymi do klasycznie określonej historii Kościoła a tworzącymi część historii chrześcijaństwa (jak, na przykład, proces cofania się pogaństwa). Nie ma w tej książce rozbudowanej historii monastycyzmu, choć wszędzie tam, gdzie to jest niezbędne, będę o nim pisać; mam ponadto dobrą wymówkę: Tyniec wydał mi osobną książkę (Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, 2014; została ona przełożona na angielski: The Second Gift of the Nile. Monks and Monasteries in Late Antique Egypt, Warszawa 2018, w serii: „The Journal of Juristic Papyrology”. Supplement, 33), było by bez sensu powtarzać tamte wywody, nawet po dokonaniu skrótów.

Książka ma klasyczny układ, jaki wynalazł jeszcze Arystoteles i wedle którego jego uczniowie pisali monografie ustroju greckich państw. Najpierw opowiadam dzieje Kościoła w porządku chronologicznym (tylko raz go naruszam, po to by powiedzieć, że chrześcijaństwo istnieje już w Egipcie). Dominuje w tej części Aleksandria chrześcijańska, chora (czyli po grecku ‘kraj’ podlegający Aleksandrii, proszę zapamiętać ten wygodny termin) zostaje w dalekim tle. Następnie zajmuję się  wybranymi problemami przecinającymi układ chronologiczny. O ile tylko będę mogła, postaram się przedstawić w każdym z rozdziałów ewolucję zjawisk, jednak moje chęci na nic się nie zdadzą, jeśli nie mam źródeł, a to się zdarza. W tej drugiej części dominuje tematyka i źródła egipskie, o Aleksandrii od strony instytucjonalno – pastoralnej stosunkowo niewiele wiemy (czytelnik zobaczy, w rozdziałach 19 i 20 jak skromnie się przedstawiają aleksandryjskie informacje wychodzące poza tematykę wydarzeniową i teologiczną) ze wstępu

Chyba żadnemu miłośnikowi historii starożytnej nie trzeba przedstawiać, kim jest profesor Ewa Wipszycka. Ta uznana na świecie badaczka kojarzy się polskiemu czytelnikowi z rewelacyjnym podręcznikiem Historia Starożytnych Greków (napisanym wspólnie z mężem B. Bravo T 1 i 3. Tom drugi ukazał się przy współudziale M. Węcowskiego i A. Wolickiego), czy pracami dotyczącymi historia kościoła (Kościół w świecie późnego antyku, 1994, 2006). Niedawno ukazała się najnowsza praca profesor Wipszyckiej Chrześcijaństwo Starożytnego Egiptu. Książka ta składa się z trzech części. Pierwsza z nich przedstawia historię kościoła w Egipcie od jego powstania po podbój arabski. Druga dotyczy instytucji: powstania biskupstwa monarchicznego, prześladowań, kościołom, sanktuariom pielgrzymkowym, chrystianizacji Egiptu, relacjom z poganami po chrystianizacji Imperium Romanum, dochodom kościoła, listom płac duchowieństwa, działalności filantropijnej, zarządzaniem kościoła, patriarchom oraz biskupom i klerowi. Pracę zamyka trzecia część poświęcona źródłom istotnym dla poznania historii starożytnego chrześcijaństwa w Egipcie. W sumie w tej książce brakuje moim zdaniem jedynie rozdziałów dotyczących monastycyzmu w Egipcie. Bardzo łatwo jednak wytłumaczyć ów brak. Autorka opublikowała w 2014 syntezę dotyczącą historii egipskiego starożytnego monastycyzmu i nie ma potrzeby powtarzania materiału tam zawartego. Obie pozycje, które opublikowało to samo wydawnictwo, uzupełniają się zatem. W książce znajduje się dosyć niewiele przypisów, choć każdy rozdział zamknięty jest przedstawieniem literatury przedmiotu wykorzystanym podczas jego pisania. Mniej zorientowany czytelnik mógłby uznać, że praca ta jest popularnonaukowa. Nic z tych rzeczy. Jej autorka wielokrotnie nie tylko polemizuje z poglądami prezentowanymi przez innych badaczy, ale przedstawia także własne hipotezy. Książka jest więc jak najbardziej naukowa. Co nie oznacza, że nie powinien do niej sięgać „zwykły” czytelnik. Mimo swojej naukowości jest ona pisana bardzo ładnym językiem, dalekim od naukawego żargonu. Czyta się ją lekko i przyjemnie. Nie zmienia to jednak faktu, że jednocześnie jest najlepszym naukowym opracowaniem dotyczącym historii chrześcijaństwa w Egipcie, jakie możemy odnaleźć w literaturze historycznej na świecie.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na wartość jaką wnosi do nauki ta praca. Autorka nie zamyka się jedynie w literaturze dotyczącej chrześcijaństwa. Dzięki temu unika błędów, które są efektem nieznajomości antycznej mentalności przez osoby, które specjalizują się jedynie w historii kościoła. Dobrze to widać po rozdziale, który dotyczy polityki fiskalnej Konstantyna Wielkiego względem kościoła. Autorka odchodzi od tradycyjnych wyobrażeń dotyczących natury dotacji stworzonej przez cesarza kościołowi. Zwraca ona uwagę na charakter rozdawnictw w antyku, które niekoniecznie były przeznaczone dla najbiedniejszych, ale dla wszystkich mieszkańców polis, co związane było z poczuciem obywatelskości, a nie pomocą dla biednych.

Profesor Wipszycka przez wiele lat brała udział w badaniach archeologicznych. Jest to dobrze widoczne w recenzowanej książce. To istotne, gdyż źródła pisane przedstawiają czasami inaczej wydarzenia niż sugerują to efekty badań na stanowiskach archeologicznych. Dobrze widać to po rozdziale dotyczącym miejsc pielgrzymkowych. Autorka omawiając enkomion dotyczący Abu Mena zwraca uwagę, że obraz rozwoju sanktuarium, który można odtworzyć na podstawie źródeł archeologicznych nie jest taki sam jak we wspomnianym enkomionie. Fascynujące są rozdziały dotyczące finansów kościoła, wynagrodzeń jakie otrzymywali członkowie kleru, czy wysokości środków, jakie były rozprowadzane podczas akcji charytatywnych. Dzięki konfrontacji źródeł hagiograficznych z historiograficznymi, dokumentami na papirusach, czy źródłami archeologicznymi Wipszycka rozwiewa wiele zakorzenionych i utartych mitów.

Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu należy polecić każdemu miłośnikowi historii. Jego autorka z wielką swadą i znawstwem prowadzi czytelnika po meandrach losów kościoła w dawnym kraju faraonów. Z wielką swobodą przedstawia problemy dotyczące tamtego świata, klarownie tłumacząc specyfikę i zawiłości egipskiego kościoła. Dobitnie pokazuje, że jego początki przedstawione w Historii kościelnej Euzebiusza z Cezarei są mocno zafałszowane, co wskazuje na ich rzeczywiste – nieortodoksyjne korzenie. Autorka wielokrotnie zadaje bardzo ciekawe pytania, które często umykają uwagi większości badaczy, np. czy wielu chrześcijan w Egipcie żyło sporem monofizytów ze zwolennikami postanowień soboru w Chalcedonie? Nie sposób jest interesować się historią Egiptu grecko-rzymskiego czy antycznego chrześcijaństwa i nie sięgnąć do tej pracy.