Autor: Andreas Johns
-
Wydawnictwo: Muzeum Mitologii Słowiańskiej
Data wydania: 2021
ISBN: 978-83-935819-4-8
-
Wydanie: papierowe
Oprawa: miękka
Liczba stron: 556
Książka „Baba Jaga. Tajemnicza postać słowiańskiego folkloru” to tłumaczenie monografii tytułowej bohaterki autorstwa dr. Andreasa Johnsa. Autor uzyskał doktorat z zakresu badań nad językami słowiańskimi i słowiańską literaturą na University of California w Berkeley, gdzie także wykładał. Zajęcia dla studentów prowadził również na University of Washington w Seattle z opisu wydawcy
Zanim nie zajrzałem do monografii dotyczącej Baby Jagi, nie zdawałem sobie sprawę z dyskusji, jakie wzbudza ta bajkowa postać. Oczywiście wiedziałem, że jest to bohaterka znana z Baśni braci Grimm, oraz słowiańskiego folkloru. Wydawało mi się, że pewnie od wieków straszono nią dzieci w Polsce. Sądziłem, że jest to postać dosyć sztampowa i nudna. Nie jest to jednak prawda.
Autorem recenzowanej monografii jest Andreas Johns. W 1996 roku obronił on doktorat na uniwersytecie w Berkeley. Bohaterką rozprawy była właśnie Baba Jaga. W 2004 roku praca ukazała się drukiem. Obecnie pracuje on na University of California. Wykłada też na Uniwersytecie Waszyngtońskim w Seattle. Praca składa się z sześciu rozdziałów: Interpretacje Baby Jagi, Wiedźma w domu i za granicą, Baba Jaga i dzieci, Chatka na kurzych nóżkach, Niejednoznaczna Baba Jaga, Zła czarownica.
W pierwszym rozdziale autor omawia etymologię nazwy Baby Jagi, przypomina o najwcześniejszych udokumentowanych źródłach dotyczących jej, przedstawia różne hipotezy dotyczące genezy opowieści o tej postaci: podejście mitologiczne (utożsamiające Babę Jagę z postacią z dawnej przedchrześcijańskiej mitologii słowiańskiej), ujęcie Proppa i ich krytykę, analizę strukturalną, podejście psychologiczne czy marksistowskie. Jedni wskazywali, że najwcześniejsze wiarygodne świadectwa dotyczące istnienia baśni o Babie Jadze pochodzą z XVIII wieku. Dla pewnych badaczy jej genezy należy szukać już w paleolicie, inni odrzucają związki między baśniami o niej a dawną mitologią. W drugim rozdziale autor koncentruje się na podobnych do Baby Jagi postaciach legendarnych tak w słowiańszczyźnie zachodniej i południowej, jak wśród Ugrofinów, Bałtów, czy wśród mieszkańców Europy Zachodniej. W rozdziale trzecim autor opowiada o roli dzieci w baśniach o Babie Jadze.
Wbrew temu co można by sądzić, w baśniach Baba Jaga jawi się nie tylko jako przeciwniczka, ale też jako postać niejednoznaczna, lub wręcz jako donatorka. Co ciekawe postać była ukazywana jako wroga przede wszystkim w baśniach, których bohaterami są chłopcy. W opowieściach z bohaterkami była ona niejednoznaczna, czasami negatywna, ale czasami nawet przychylna głównej osobie. W czwartym rozdziale autor skupił się na roli chatki na kurzych nóżkach. W tych wersjach baśni Baba Jaga była często donatorką, a nie wrogiem bohaterów. Jawiła się ona jako postać pośrednicząca między światem realnym i nadnaturalnym lub między małżonkami. O ile w trzech pierwszych rozdziałach widać olbrzymią niejednoznaczność tej postaci, to w czwartym rozdziale autor koncentrował się na innym aspekcie opowieści o niej. Po kolei czytamy o przedstawianiu Baby Jagi jako matki smoków, wojowniczce, wyłupującej oczy mężczyznom, zamieniającej ich w kamień, ssącej pierś panien [sic!], posiadaczki klaczy, wysyłającej bohaterów na niebezpieczne misje. W tych baśniach Baba Jaga jawi się jako postać niejednoznaczna, czasami w tej samej opowieści obsadzana jest zarówno w roli życzliwej donatorki jak i przeciwniczki. Wreszcie w ostatnim rozdziale autor skupia się na cechach Baby Jagi jako złej wiedźmy: fałszywej matki, niegodziwej doradczyni, towarzyszki złego Kościeja, czy uzurpatorki.
To, co było dla mnie sporym zaskoczeniem w lekturze tej książki to fakt, że Baba Jaga nie jest postacią z polskiego folkloru, a znana była z opowieści wschodnich Słowian. Przed lekturą książki sądziłem, że należała ona głównie do polskiego imaginarium. Rozważania autora są bardzo szczegółowe i jego wiedza budzi respekt. Czasami czytelnik może się trochę gubić w gąszczu opowieści, w których występuje Baba Jaga. Od czasu do czasu czytelnik pewnie oczekiwałby prostych odpowiedzi. Jednak natura źródeł na to nie pozwala. Po lekturze pierwszego rozdziału doszedłem do wniosku, że w sumie nie rozumiem tej postaci lepiej niż przed lekturą. Jednak fakt, że autor nie chce dawać prostych odpowiedzi jest bardziej pozytywem niż negatywem. Recenzowana pozycja nie jest prosta w odbiorze, jej lektura wymaga skupienia. Jeżeli jednak czytelnik skupi się na lekturze, to nie zawiedzie się. Nawet jeżeli nie otrzyma prostych odpowiedzi. Książka pokazuje, jak nieoczywiste jest analizowanie postaci z ludowego folkloru, które bardziej stanowią zbiór podobnych figur opatrzonych jednym imieniem niż jedną legendarną Babę Jagę.
