Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem (wydanie II)

Autor: Jared Diamond

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Tłumaczenie: January Weiner
  Tytuł oryginału: The Third Chimpanzee: The Evolution and Future of the Human Animal
  Wydawnictwo: Copernicus Center Press
  Data wydania: 2019
  ISBN: 978-83-7886-427-1
  
• Wydanie: papierowe
  Oprawa: miękka
  Liczba stron: 576

Ludzie i szympansy mają 98% wspólnych genów. Ale to my, ludzie, jesteśmy dominującym gatunkiem na tej planecie – rozwinęliśmy naukę, skomplikowane i różnorodne formy komunikacji, stworzyliśmy miasta i zapierające dech w piersiach dzieła sztuki – podczas gdy szympansy, mimo że genetycznie nam bliskie, pod każdym innym względem znacznie się od nas różnią.

Co jest niezwykłego w tych dwóch procentach różnicy DNA, że ewolucyjni kuzyni tak bardzo oddalili się od siebie?

W tej klasycznej, prowokacyjnej i zabawnej książce Jared Diamond, uznany naukowiec i laureat nagrody Pulitzera, docieka, jak owo niezwykłe ludzkie zwierzę w nadzwyczajnie krótkim czasie uzyskało władzę nad światem oraz zdolność… by go bezpowrotnie zniszczyć.

Prowokacyjny styl książki zmusza do refleksji nad zagadką ewolucji człowieka – skąd pochodzimy i dokąd zmierzamy. Jared Diamond wierzy w to, że wyciągając wnioski z naszej nie zawsze chlubnej przeszłości, potrafimy wypracować sobie jaśniejszą przyszłość – „The New York Times”Copernicus Center Press, http://www.ccpress.pl

Pierwsze wydanie Trzeciego szympansa pojawiło się na polskim rynku za sprawą Państwowego Instytutu Wydawniczego w 1998 roku. Dzisiaj wydanie drugie, poprawione tej książki przygotowało krakowskie wydawnictwo Copernicus Center Press. A sam wydawca jest gwarancją tego, że pozycja jest warta uwagi.

Książka jest dosyć obszerna, można poczuć jej ciężar w dłoni (choć jeszcze trochę jej brakuje do biografii wydawanych przez CCP). Składa się ze wstępu, prologu, dziewiętnastu rozdziałów, epilogu oraz czegoś w rodzaju post scriptum, tj. noty sporządzonej przez autora do jednego z kolejnych anglojęzycznych wydań książki. Rozmiary wolumenu nie powinny jednak przestraszyć potencjalnego czytelnika, ponieważ za sprawą przystępnej nawet dla laików narracji oraz ciekawym zagadnieniom w niej poruszanym, książkę czyta się bardzo dobrze. Na przestrzeni pięciuset pięćdziesięciu stron autor porusza zagadnienia naszego genetycznego pokrewieństwa z szympansami (Ludzki genom różni się z genomem dwóch gatunków szympansów jedynie w 1,6%. To właśnie z tego powodu Diamond uważa, że zasadnym jest nazwanie człowieka mianem „trzeciego szympansa”), niespodziewany i wciąż tajemniczy tzw. Wielki Skok – gwałtowny i skokowy rozwój cywilizacji postępujący od około 40 tysięcy lat, cykl życiowy człowieka, jego seksualność, kultura, język. Ale też elementy, które nie napawają nas, jako przedstawicieli gatunku dumą – czyli agresji, wojen oraz niszczenia środowiska w którym żyjemy. Na tle tych dywagacji pogłębia również refleksję nad moralnością oraz etyką stosowaną przez nasz gatunek i nasze społeczeństwa.

Jared Diamond porusza się na pograniczu biologii ewolucyjnej, antropologii, językoznawstwa oraz kilku innych dziedzin wiedzy. W swojej interdyscyplinarnej pracy, autor opisuje historię naszego gatunku, cofając się do samego początku naszej wędrówki, kiedy to około 7 milionów lat temu postanowiliśmy kontynuować nasz marsz samodzielnie, zbaczając ze ścieżki, którą szliśmy do tej pory razem z szympansami. Trudno mi było jednak pozbyć się wrażenia, że w dużym stopniu autor powtarza większość teorii, które czytelnik zainteresowany prymatologią czytał już wcześniej w innych opracowaniach. Mówi o zachowaniach seksualnych, doborze, menstruacji, menopauzie, procesie starzenia. Ale też wprowadza kilka(naście) nowych, niezbyt szczegółowo omówionych dotychczas zagadnień, jak na przykład występowanie teorii gier w optymalizacji rozpowszechniania własnych genów i przetrwania grup, o znaczeniu starszych, niepłodnych już osobników dla przetrwania stada (w naszym, „ludzkim” wydaniu: seniorów dla społeczeństwa), czy też o tym w jaki sposób różnica zachowań matrymonialnych płci męskiej i żeńskiej jest rozwiązywana przez różne struktury społeczne w różnych kulturach.

Mniej oczywisty i może nawet bardziej zadziwiający jest fakt, że wspomniane jednoznacznie (jak się wydaje) ludzkie atrybuty – sztuka, język i rolnictwo – nie są w rzeczywistości typowe jedyne dla Homo sapiens: altanniki z Nowej Gwinei (gdzie Diamond rozpoczął swoją naukową karierę) tworzą i zdobią misternie duże gniazda w celu przyciągnięcia partnera; koczkodany wypracowały system pokrzykiwań ostrzegających członków stada przed lampartami, orłami i wężami (co ciekawe, okrzyki te wyraźnie się różnią w zależności od tego przed czym mają ostrzegać, a osobniki ostrzegane doskonale wiedzą, czy mają uciekać na drzewo jak najwyżej, czy raczej kryć się w dolnych jego partiach); czy też mrówki, które zbierają konkretny rodzaj liści, aby wyhodować z nich grzyby, które następnie spożywają – jeśli to nie jest rolnictwo, to jak inaczej to nazwać?

Mówiąc o rolnictwie, Diamond ocenia, że wbrew przekonaniu, jakie możemy przejawiać, rewolucja rolnicza, która rozpoczęła się około 10 000 lat temu, nie była katalizatorem powszechnego szczęścia. Autor uważa, że rolnictwo jest punktem pośrednim między naszymi szlachetnymi cechami, takimi jak język i sztuka, a naszymi wadami, takimi jak nadużywanie narkotyków, ludobójstwo i destruktywność środowiska.

Co ciekawe, pierwotnie oryginalny tytuł książki z jej pierwszego, anglojęzycznego wydania brzmiał (według mojego tłumaczenia): Powstanie i upadek trzeciego szympansa: jak nasze zwierzęce dziedzictwo wpływa na nasze życie (ang. The Rise and Fall of the Third Chimpanzee: How Our Animal Heritage Affects the Way We Live); drugie wydanie również mówiło o upadku rasy: Powstanie i upadek trzeciego szympansa: ewolucja i życie ludzkie (ang. The Rise and Fall of the Third Chimpanzee: Evolution and Human Life). Z książki Jareda Diamonda płynie pesymistyczna teza, mówiąca o tym, że pierwszy kontakt między nierównymi cywilizacjami prawie zawsze prowadzi do wyniszczenia tej słabszej. Diamond bada przy tej okazji proces zdominowania przez Homo sapiens swoich najbliższych krewnych, takich jak szympansy czy też neandertalczyków. Oraz – co w jakiś sposób jest pogłębieniem tego zagadnienia – dlaczego jedna grupa ludzi (Eurazjatycka) potrafiła zdominować inne (na przykład ludy rdzenne obu Ameryk).

Książka z całą pewnością znajdzie swoich wielbicieli, zarówno wśród osób, które są już zaznajomione z zagadnieniami prymatologii oraz antropologii, jak również spośród tych, którzy w tematy te jeszcze się nie zagłębiali. Dla tych drugich będzie doskonałym wprowadzeniem w te zagadnienia, ponieważ raczej stanowi wprowadzenie aniżeli szczegółowe omówienie poszczególnych zagadnień. Osoby, które już mają za sobą lekturę kilku pozycji z kategorii antropologii mogą poczuć się jak na znajomym gruncie, po którym już chodzili – o czym wcześniej pisałem – jednakże autor przywołuje też wiele przykładów na podstawie jego własnych badań prowadzonych wśród plemion Nowej Gwinei. Każdy zatem znajdzie dla siebie coś ciekawego.