Psychologia teorii spiskowych

Autor: Jan-Willem van Prooijen

• Szczegółowe informacje
• Informacje dot. wydania

• Tłumacz: Katarzyna Piszczek
  Wydawnictwo: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
  Data wydania: 2023
  ISBN: 978-83-8331-223-1
  e-ISBN: 978-83-8331-224-8
  
• Wydanie: papierowe, e-book
  Liczba stron: 144

Kto wierzy w teorie spiskowe i dlaczego niektórzy ludzie są bardziej podatni na wiarę w nie niż inni? Jakie są konsekwencje tego typu przekonań? Czy jakakolwiek teoria spiskowa okazała się kiedykolwiek być prawdą?

Psychologia teorii spiskowych obala mit, jakoby teorie spiskowe były zjawiskiem nowoczesnym poprzez zbadanie szerokiego kontekstu społecznego, w jakim powstają – od polityki po miejsce pracy. W książce tej autor wyjaśnia dlaczego niektórzy ludzie są bardziej podatni na wiarę w teorie spiskowe niż inni oraz jakie procesy psychologiczne, które możemy rozpoznać i przewidzieć leżą u podstaw powstawania tego typu przekonań.

Poprzez przytoczenie przykładów takich jak zamachy terrorystyczne z 11 września i zmiana klimatu, Psychologia Teorii Spiskowych pokazuje, że, podczas gdy tego typu przekonania nie zawsze są nieuzasadnione i posiadanie ich nie jest cechą patologiczną, mogą również wyrządzać wiele szkód zarówno jednostkom jak i społeczeństwu.

z opisu wydawcy

Teorie spiskowe są czymś bardzo powszechnym, wydaje się, że szczególnie w ostatnich latach, od kiedy dostęp do internetu sprawił, że rozprzestrzeniają się one jeszcze szybciej i zataczają szersze kręgi niż jeszcze dekadę temu. Nie można ich jednak lekceważyć, ponieważ na ich podstawie wiele osób rozstrzyga kwestie związane z realnymi wyborami, których dokonują oni w życiu, jak chociażby głosowanie w wyborach, szczepienia, przejawiania agresji wobec odmiennych osób. Psychologia teorii spiskowych, jak również sama książka, o której tutaj piszę, nie jest pytaniem o to, które teorie spiskowe są prawdziwe, a które nie, ale zadaje pytania, które być może są ważniejsze – skąd one się biorą, jak rozprzestrzeniają, kto w nie wierzy, dlaczego…

Sądzę, że ta książka jest niezwykle potrzebna właśnie dzisiaj, kiedy dzięki internetowi teorie spiskowe mogą rozprzestrzeniać się swobodnie z prędkością, która zaskakuje nawet badaczy. Van Prooijen przywołuje własne obserwacje związane ze strzelaniną z 2 grudnia 2015 roku w San Bernardino (Kalifornia), podczas której pewne małżeństwo zastrzeliło 14 osób i raniło kolejnych 22 za pomocą broni automatycznej. W momencie, gdy miało miejsce to wydarzenie, w Amsterdamie był wieczór, a autor oglądał w telewizji relację na żywo z pościgu za mordercami. Około dwie godziny po rozpoczęciu strzelaniny (i dwie godziny przed zabiciem sprawców po czterogodzinnym pościgu) w internecie już istniały wpisy tagowane: „spisek San Bernardino”. Pojawiły się więc teorie spiskowe dotyczące ataku terrorystycznego, kiedy jeszcze trwał!

Czym są teorie spiskowe, którymi zajmuje się badacz? Istnieją różne definicje, natomiast autor na potrzeby swojej książki przywołuje następującą: teoria spiskowa to „przekonanie, że kilkoro uczestników zawiera wspólnie umowę po to, by osiągnąć ukryty cel, który jest postrzegany jako bezprawny lub złowrogi”. Autor główną tezę swojej książki wykłada już na początku, stanowi ona twierdzenie, że wiara w teorie spiskowe nie ma podstawy w stanach patologicznych, ale wręcz przeciwnie – są one zakorzenione w normalnych procesach psychologicznych. Teorie spiskowe wywodzą się z tych samych procesów poznawczych, które tworzą inne rodzaje przekonań, choćby te związane z duchowością, oraz odzwierciedlają pragnienie ochrony własnej grupy przed inną, potencjalnie wrogą, grupą i często są zakorzenione w silnych ideologiach. Są naturalną reakcją obronną na uczucie niepewności i strachu, polegającą na obwinianiu odmiennych grup o bolesne okoliczności, z którymi jednostka musi sobie radzić. Ludzie mają tendencję do dostrzegania schematów w przypadkowości, a takie iluzoryczne postrzeganie schematów jest częścią psychologii przekonań. Wiele wydarzeń na świecie zbiega się w czasie przypadkowo, a ludzie mają skłonność do przypisywania tych zbiegów okoliczności działaniu tajemniczych sił. Mając przed oczyma tę nieoczywistą tezę już na wstępie, czytelnik zastanawia się, co czeka go na kolejnych stronicach książki.

A dalej jest tylko ciekawiej. Samo zjawisko teorii spiskowych i to, w jaki sposób autor rozkłada je na czynniki pierwsze, jest na tyle ciekawe, że badacz nie próbuje nawet „brać na warsztat” poszczególnych przykładów. Oczywiście przywołuje kilka z nich, ale jedynie w celu lepszego wyjaśnienia zjawiska. O ile potwierdza niektóre z bardziej popularnych twierdzeń czy też przekonań na temat teorii spiskowych — na przykład te, że jeżeli ktoś wierzy w jedną teorię, bardzo prawdopodobne jest, że uwierzy również w inną, i to całkiem niezwiązaną z tą pierwszą. Ponadto wiara w teorie spiskowe jest również mocno skorelowana z wiarą w siły nadprzyrodzone (telepatia, uzdrawianie duchowe, astrologia), w tym te niespiskowe. Z drugiej strony rozprawia się z twierdzeniem, że wykształcenie czyni ludzi odpornymi na nie. Co może być interesujące dla czytelników, autor poświęca dosyć dużo miejsca badaniom zależności między przekonaniami politycznymi i podatnością na teorie spiskowe.

Psychologia teorii spiskowych jest książką ciekawą, mimo niewielkiego gabarytu,  przybliża najważniejsze informacje na temat zjawiska teorii spiskowych. Wiedza jest podana w sposób skoncentrowany, na tyle, że można ją przeczytać w zaledwie jeden wieczór. A nie wszystkie podane w niej informacje są tak oczywiste, jakby mogło się wydawać. Autor obala kilka dosyć powszechnych poglądów związanych z omawianym tematem oraz podaje kilka mniej intuicyjnych elementów teorii. A że jest to książka ważna, chyba nie trzeba nikogo przekonywać.

Aneks:

Polecam film dokumentalny telewizji HBO, „Alex Jones kontra prawda”. Alex Jones to amerykański prezenter radiowy i podcaster, który za pośrednictwem mediów internetowych rozpowszechniał teorie spiskowe. Twierdził między innymi, ze rzad USA używa chemikaliów, aby zmienic ludzi w gejów, popularyzował teorie o istnieniu „grup trzymających władzę” i ich planów przejęcia kontroli nad światem, popularyzował tzw. aferę „Pizzagate”.
Po strzelaninie w szkole w Newtown („masakra w szkole Sandy Hook”) w 2012 r. Jones publicznie rozpowszechniał teorie mówiące, że to wydarzenie było „operacją pod falszywą flagą”, zleconą przez rząd USA inscenizacją. Wszyscy, w tym ofiary oraz nauczyciele jak i strzelec mieli być tylko aktorami. Jones przez lata powtarzał swoje twierdzenia, czym naraził rodziców dzieci na prześladowania ze strony zwolenników jego teorii spiskowych. W 2018 r. rodzice jednej z ofiar masakry wytoczyli Jonesowi proces o zniesławienie. Film relacjonuje rozprawę. Jest o tyle ciekawy, że nie tylko przedstawia postać szerzącego teorie spiskowe ale też tego, w jaki sposób się rozpowszechniają, jak wpływają na swoich odbiorców oraz jak trudno z nimi walczyć i nad nimi zapanować. Nawet ich autorom.