Jak opowiadać dzieciom o odległej przeszłości człowieka?

Kto z nas nie słyszał o sympatycznych Flinstonach czyli bohaterach amerykańskiego serialu animowanego, opowiadającego o przygodach 2 rodzin jaskiniowców. To jeden z najbardziej znanych przykładów wykorzystywania świata odległej przeszłości człowieka do celów rozrywkowych. Niewiele osób zdaje sobie jednak sprawę, że takie produkcje stają się również – niezależnie od woli ich autorów – generatorami obrazu prehistorii w młodych umysłach. Obrazu niekoniecznie zgodnego z naukową wiedzą…

UCZ SIĘ Z DOBREJ LITERATURY

Aby móc komuś o czymś opowiadać i przekazywać wiedzę trzeba najpierw samemu ją zdobyć. Warto w tym celu korzystać z dobrych publikacji, których nie brak (choć akurat w języku polskim nie ma ich zbyt wielu). Ważne by były pisane lub konsultowane przez fachowców i zawierały najnowszą wiedzę opartą na badaniach naukowych. Jeśli są to książki przekładane z innych języków warto sprawdzić czy definicje i ważne pojęcia zostały prawidłowo przetłumaczone – to samo słowo w różnych językach może mieć różne znaczenia.

NIE IZOLUJ DZIECI OD TRUDNYCH FAKTÓW

Nasza przeszłość nie była łatwa. Pełno w niej było przemocy, śmierci i niezrozumiałych, z punktu widzenia dzisiejszego człowieka, zachowań i wydarzeń. Człowiek rozpoczął swoją wędrówkę ku współczesności ponad 2 mln lat temu i przez zdecydowaną większość tego czasu musiał bezwzględnie walczyć o przetrwanie, zmagając się z naturą ale także ze swoimi współplemieńcami. Nasi najstarsi przodkowie nie bardzo przypominali dzisiejszych ludzi a ich zwyczaje i sposób życia były odległe od tego co kojarzy nam się z byciem człowiekiem. Nie należy oczywiście epatować dzieci przemocą czy zbyt szczegółowymi opisami walki o przetrwanie, ale warto pokazywać im w odpowiedniej formie trudną drogę jaką przebyliśmy przez miliony lat. Dzięki temu widać postęp naszego gatunku, rozwój naszej technologii i wiedzy o świecie i łatwiej zrozumieć zjawiska, które obserwujemy dzisiaj a także te z minionych epok.

NIE TWÓRZ FAŁSZYWYCH OBRAZÓW

Opisując odległe czasy, o których wielu rzeczy jeszcze nie wiemy, łatwo popełniać błędy lub stosować zbyt duże uproszczenia. Miliony lat ewolucji to czas, który dla nas jest często abstrakcyjnie długi. Biorąc pod uwagę długość naszego życia ten odległy horyzont wydaje się niemal nierealny. Warto starać się jednak dzielić go na właściwe epoki i okresy, nie mieszać faktów i nie wymyślać elementów przeszłości, które nie miały miejsca. Pamiętajmy, że dinozaury zniknęły z powierzchni Ziemi około 60 mln lat przed pojawieniem się na niej pierwszych ludzi a większość znanych nam dzisiaj przedmiotów i wynalazków jest dziełem ostatnich kilku stuleci. Zachowujmy także właściwą skalę – znane nam rozmiary wszechświata i zachodzące w nim procesy i zjawiska pozwalają umieścić człowieka i jego obecność na Ziemi w odpowiednim kontekście, pokazując z jednej strony fenomen rozwiniętego i inteligentnego życia na naszej planecie a jednocześnie pozbawiając nas dawnych złudzeń co do kluczowej w nim roli.

OPOWIADAJ O PROCESACH NA PRZYKŁADACH

Przykłady najlepiej działają na wyobraźnię. Opisując przeszłość człowieka warto opowiadać o procesach zmian – trwających czasami tysiące lat – przemianach prowadzących do rozwoju. Nam bowiem wydaje się często, że umiejętności, z których korzystamy każdego dnia są oczywiste. Dla naszych przodków jednak chodzenie w pionie czy przygotowywanie skomplikowanych potraw było równie trudne jak dla nas loty na odległe planety. Wiele pokoleń trwało nauczenie się i utrwalenie umiejętności traktowanych przez nas za naturalne. Warto pokazywać te zjawiska porównując je np. do umiejętności nabywanych stopniowo przez nowo narodzonego człowieka. To oczywiście trwa znacznie której, ale może pomóc wyobrazić sobie zachodzące w przeszłości zmiany. Każdy z nas uczy się chodzić, jeść itd. oraz korzystać z pełni swojego potencjału motorycznego i intelektualnego. Każdy z nas jest mini-historią ludzkości, ze wszystkimi jej potknięciami i sukcesami.

NAWIĄZUJ DO WSPÓŁCZESNOŚCI

Żyjemy tu i teraz. Obserwujemy otaczający nas świat i nieustannie zastanawiamy się nad przyczynami różnych zjawisk. Wiele z nich ma swoją genezę w naszej odległej przeszłości i stanowi relikt zwyczajów tak starych jak człowiek jako gatunek. Próbując przybliżyć dzieciom i młodzieży naszą historię warto odnosić się do współczesności, relacji międzyludzkich znanych nam dzisiaj czy sposobów funkcjonowania człowieka np. narzędzi i technik produkowania żywności, budowania domostw czy produkcji różnych przedmiotów. Nasza teraźniejszość jest wynikiem naszej przeszłości i nigdy nie powinniśmy o tym zapominać. Pokazujmy więc młodym odkrywcom skąd przybyliśmy jako ludzie – jak rozwijaliśmy rolnictwo, rzemiosła, hierarchię społeczną, sztukę, religię czy ekonomii.

PODSUWAJ DOBRE KSIĄŻKI

Jeśli chcesz by dziecko rozwijało swoje zainteresowania samodzielnie pomóż mu dotrzeć do dobrej literatury na jego poziomie. Nie jest to łatwe bowiem na półkach księgarni i bibliotek jest sporo książek o rożnej wartości. Czasami niestety niezbyt sensownych a nawet wprowadzających w błąd lub zwyczajnie prezentujących przestarzałe i nieaktualne informacje. Warto korzystać z porad fachowców takich jak np. recenzenci serwisu Mądre Książki czy bibliotekarze (przynajmniej w teorii) znający się na rzeczy. Pamiętajmy też, że celem księgarzy i księgarni jest przede wszystkim sprzedaż a nie edukacja – nie zawsze doradzą nam najlepszą pozycję… Sprawdzajmy także czy książki mają konsultantów naukowych i czy są np. polecane przez muzea lub znane instytucje naukowe. Takie rekomendacje zwiększają nasze szanse na zdobycie wartościowej lektury dla młodych poszukiwaczy wiedzy.

KORZYSTAJ Z MUZEÓW I WYDARZEŃ POPULARYZATORSKICH

Wiele placówek muzealnych i edukacyjnych, organizacji pozarządowych prowadzi szereg działań popularyzatorskich lub, tak jak muzea, posiada wartościowe zbiory zabytków związanych z przeszłością człowieka. Choć naszym muzeom i wydarzeniom pop-naukowym brak jeszcze często stylu i rozmachu zachodnich instytucji tego rodzaju to w tym zakresie jest jednak coraz lepiej. Warto korzystać np. z dni otwartych, nocy muzeów, festynów czy tzw. dni nauki by zobaczyć naszą przeszłość poprzez zabytki, przedmioty znajdowane przez archeologów. Tego typu wydarzenia czy imprezy są także możliwością do spotkania z nauką w rozrywkowym anturażu, który szczególnie dla dzieci jest przyciągający i pozostawia w głowie sporo wiedzy. Może też stanowić asumpt do dalszego zaspokajania rozpalonej w ten sposób ciekawości – matki pasji i poszukiwań każdego naukowca.

Przykłady polskich i zagranicznych publikacji dla dzieci i młodzieży, dotyczących prehistorii
(fot. P.Kołodziejczyk, podziękowania dla dr hab. K. Sobczyka)